Γράφουν οι κ. Χρήστος Α. Δαμαλάς και Σπυρίδων Δ. Κουτρούμπας, καθηγητές Αγροτικής Ανάπτυξης στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης και στο Εργαστήριο Γεωργίας.
Η λίπανση αποτελεί απαραίτητη καλλιεργητική πρακτική για την εύρωστη ανάπτυξη των χειμερινών σιτηρών και την επίτευξη υψηλών αποδόσεων. Η επάρκεια των θρεπτικών στοιχείων καθορίζει το τελικό ύψος της παραγωγής και τα ποιοτικά χαρακτηριστικά των προϊόντων.Οι σύγχρονες ποικιλίες των χειμερινών σιτηρών είναι υψηλοαποδοτικές, αλλά για την επίτευξη του υψηλού δυναμικού παραγωγής τους απαιτούν ευνοϊκές συνθήκες
περιβάλλοντος και επάρκεια θρεπτικών στοιχείων. Σημαντική προϋπόθεση για αποτελεσματική λίπανση
είναι να γίνεται αυτή στον κατάλληλο χρόνο και υπό τις συνθήκες εκείνες που εξασφαλίζουν τη μέγιστη δυνατή αξιοποίησή της από τα φυτά.
Τύπος και χρόνος
Για να καθοριστεί η ποσότητα, ο τύπος και ο χρόνος λίπανσης μιας καλλιέργειας χειμερινών σιτηρών, πρέπει να συνεκτιμώνται διάφοροι παράγοντες, όπως ο γενότυπος (είδος σιτηρού και ποικιλία), το έδαφος (μηχανική σύσταση και διαθεσιμότητα σε θρεπτικά στοιχεία), η προηγούμενη καλλιέργεια στον αγρό, οι συνθήκες υγρασίας (ύψος και κατανομή βροχόπτωσης), καθώς και οι επιδιωκόμενες αποδόσεις και η ποιότητα του παραγόμενου προϊόντος.
Σωστή διεξαγωγή της λίπανσης στα χειμερινά σιτηρά με βάση τους παραπάνω παράγοντες μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση των αποδόσεων και σε παραγωγή υψηλής ποιότητας προϊόντων, καθώς επίσης σε μείωση του κόστους παραγωγής και των πιθανών επιπτώσεων στο περιβάλλον.
Τα χειμερινά σιτηρά καλλιεργούνται συνήθως σε άγονα εδάφη με μικρή περιεκτικότητα σε οργανική ουσία. Το άζωτο (Ν), ο φώσφορος (P) και το κάλιο (K), κατά τη βασική λίπανση, παρέχονται με στόχο να καλύψουν τις ανάγκες των φυτών ιδιαίτερα κατά τα πρώτα στάδια ανάπτυξης. Το άζωτο είναι απαραίτητο θρεπτικό στοιχείο για την καλλιέργεια των χειμερινών σιτηρών, για αύξηση του αδελφώματος και ανάπτυξη πλούσιας φυλλικής επιφάνειας, συνθήκες που συμβάλλουν σε υψηλές αποδόσεις σε καρπό αλλά και σε αυξημένη περιεκτικότητα του κόκκου σε πρωτεΐνη.
Ο φώσφορος είναι απαραίτητος για την ανάπτυξη πλούσιου και υγιούς ριζικού συστήματος, την προσαρμοστικότητα των φυτών στις χαμηλές θερμοκρασίες του χειμώνα και την αντοχή στο πλάγιασμα. Τέλος, το κάλιο συμβάλλει στην καλύτερη αξιοποίηση του νερού, διατηρεί την υδατική ισορροπία των φυτών και αυξάνει την αντοχή σε αντίξοα περιβάλλοντα.
Εποχή λίπανσης
Η λίπανση στα χειμερινά σιτηρά γίνεται το φθινόπωρο κατά τη σπορά (βασική λίπανση) και την άνοιξη, την περίοδο μέγιστης ανάγκης της καλλιέργειας σε θρεπτικά στοιχεία (επιφανειακή λίπανση).
Η βασική λίπανση των χειμερινών σιτηρών θεωρείται καθιερωμένη και κρίσιμη καλλιεργητική πρακτική για την ανάπτυξή τους. Αποσκοπεί στην επιτάχυνση της πρώτης ανάπτυξης, στην ταχύτερη ανάπτυξη των ριζιδίων (καλύτερη δικτύωση στο έδαφος) και στην ενίσχυση, μετέπειτα, του αδελφώματος.
H βασική λίπανση εφαρμόζεται παράλληλα προς τις γραμμές σποράς, λίγο βαθύτερα από το σπόρο ή σε όλη την έκταση, και το λίπασμα ενσωματώνεται στο έδαφος. Συνήθως χορηγούνται κατά τη σπορά η μισή ποσότητα του αζώτου και όλη η ποσότητα του φωσφόρου.
Η επιφανειακή λίπανση είναι ζωτικής σημασίας για την επίτευξη υψηλών στρεμματικών αποδόσεων και την αύξηση της περιεκτικότητας σε πρωτεΐνη στους καρπούς, κάτι που αποτελεί βασικό ποιοτικό χαρακτηριστικό. Η επιφανειακή λίπανση εφαρμόζεται με διασπορά του λιπάσματος στην επιφάνεια του εδάφους και ενσωμάτωση είτε με το νερό της βροχής είτε με ελαφρά άρδευση. Στην επιφανειακή λίπανση χορηγείται η υπόλοιπη μισή ποσότητα του αζώτου σε μία ή περισσότερες δόσεις.
Είδος λιπάσματος
Τα λιπάσματα αντικαθιστούν τα θρεπτικά στοιχεία που απομακρύνονται από τα καλλιεργούμενα εδάφη με τη συγκομιδή. Η λίπανση των χειμερινών σιτηρών περιλαμβάνει πληθώρα ανόργανων στερεών ή υγρών λιπασμάτων, τα οποία μπορεί να είναι:
- Απλά (περιέχουν ένα κύριο θρεπτικό στοιχείο, π.χ. N, P ή K).
- Μεικτά ή σύνθετα (περιέχουν δύο ή τρία κύρια θρεπτικά στοιχεία).
- Ειδικά λιπάσματα ιχνοστοιχείων (ανόργανων χημικών στοιχείων).
- Ενισχυμένα ή εμπλουτισμένα (απλά ή μεικτά με ένα ή περισσότερα ιχνοστοιχεία).
- Διαφυλλικά, τα οποία διαλύονται στο νερό και ο ψεκασμός τους γίνεται στα φύλλα.
- Οργανικά, τα οποία προέρχονται από ζωικές και φυτικές ύλες σε αποσύνθεση.
Συνηθέστερα λιπάσματα είναι τα ανόργανα στερεά λιπάσματα με κοκκώδη ή κρυσταλλική υφή. Η επιλογή του είδους λιπάσματος γίνεται συνήθως με βάση την περιεκτικότητά του σε θρεπτικά στοιχεία, το κόστος, τη διαθεσιμότητα, την ευκολία εφαρμογής και τη δυνατότητα αξιοποίησης από τις καλλιέργειες.
Συνήθως χρησιμοποιούνται κατάλληλα σύνθετα λιπάσματα τύπου NPK, NP ή ΝΚ, σε ποσότητες που υπολογίζονται με βάση την περιεκτικότητά τους σε θρεπτικά στοιχεία (N, P2O5, K2O). Κατά τη σπορά η λίπανση χορηγείται συνήθως με τη μορφή της φωσφορικής αμμωνίας που δεν εκπλύνεται.
Στην επιφανειακή λίπανση το άζωτο χορηγείται με τη μορφή της νιτρικής αμμωνίας ή της ασβεστούχου νιτρικής αμμωνίας σε όξινα εδάφη. Σε κάθε περίπτωση, κατά την επιλογή των αζωτούχων λιπασμάτων πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα για αποτροπή της οξίνισης των εδαφών και της έκπλυσης των νιτρικών. Έτσι, σε όξινα εδάφη η χρήση της θειικής ή νιτροθειικής αμμωνίας πρέπει να αποφεύγεται, και να γίνεται χρήση λιπασμάτων άλλων μορφών αζώτου, όπως του νιτρικού ασβεστίου ή της ασβεστούχου νιτρικής αμμωνίας. Η χρήση θειικής αμμωνίας πρέπει να ενθαρρύνεται στα ασβεστούχα – αλκαλικά εδάφη.
Τα οργανικά λιπάσματα ορίζονται ως προϊόντα επεξεργασίας υλικών φυτικής ή ζωικής προέλευσης, με τα θρεπτικά στοιχεία σε οργανική μορφή. Τα λιπάσματα αυτά, πέραν της παροχής θρεπτικών στοιχείων, βελτιώνουν τη δομή του εδάφους, αυξάνουν την υδατοϊκανότητα (σ.σ. το ποσό του νερού που συγκρατείται στο έδαφος μετά από την άρδευση) και την αντίσταση στη διάβρωση και προάγουν τις λειτουργίες του εδαφικού οικοσυστήματος.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τελευταία τα λιπάσματα βραδείας απελευθέρωσης και τα λιπάσματα με ενσωματωμένους παρεμποδιστές νιτροποίησης ουρεάσης, τα οποία απελευθερώνουν τα ανόργανα θρεπτικά στοιχεία του λιπάσματος σταδιακά, εξασφαλίζοντας συνεχή παροχή θρεπτικών στοιχείων στα φυτά.
Η εφαρμογή τους χαρακτηρίζεται από αυξημένους συντελεστές απόδοσης και μείωση του ενεργειακού κόστους των πολλών εφαρμογών κατά τη διάρκεια της καλλιέργειας. Επιπλέον, η εφαρμογή τους συμβάλλει στη μείωση της ρύπανσης του εδάφους και του υδροφόρου ορίζοντα, λόγω μειωμένης επιφανειακής απορροής των ευκίνητων νιτρικών αλάτων.
Η λίπανση θεωρείται καθοριστικός παράγοντας για την επιτυχία της καλλιέργειας των χειμερινών σιτηρών. Οι στόχοι ενός ορθολογικού προγράμματος λίπανσης πρέπει να είναι η επίτευξη υψηλής απόδοσης και βέλτιστης ποιότητας προϊόντων, η συμπίεση του κόστους παραγωγής, αλλά και η μείωση του κινδύνου ρύπανσης του περιβάλλοντος. Συνεπώς, πολλές παράμετροι πρέπει να λαμβάνονται υπόψη για την επίτευξη των παραπάνω στόχων.
Τα τελευταία χρόνια έχει δημιουργηθεί μια τάση για μείωση της χρήσης λιπασμάτων λόγω ανατιμήσεων των γεωργικών εφοδίων. Ωστόσο, η συστηματική μείωση της χρήσης λιπασμάτων επηρεάζει αρνητικά τη γονιμότητα του εδάφους και επιφέρει αρνητικές συνέπειες για την παραγωγή, με κυριότερες τη μείωση των αποδόσεων και την υποβάθμιση της ποιότητας των προϊόντων.