Για τις επιπτώσεις της υδατοκαλλιέργειας στο περιβάλλον υπάρχει μεγάλη συζήτηση και σύγκρουση με άλλους επιχειρηματικούς κλάδους, όπως ο τουρισμός. Μιλώντας με τον κ. Νίκο Νεοφύτου, καθηγητή στο Τμήμα Γεωπονίας Ιχθυολογίας και Υδάτινου Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, αποσαφηνίσαμε πολλές παραμέτρους αυτής της επιχειρηματικής δραστηριότητας, καθώς και ό,τι αφορά το περιβαλλοντικό αποτύπωμά της.
Συνέντευξη στην Κατερίνα Λαδοπούλου
– Υπάρχει μεγάλη συζήτηση για το περιβάλλον και την υδατοκαλλιέργεια. Ποιες είναι οι σοβαρότερες περιβαλλοντικές επιπτώσεις από τις μονάδες υδατοκαλλιέργειας;
– Το μεγαλύτερο περιβαλλοντικό αποτύπωμα παρατηρείται στις ιχθυοκαλλιέργειες, καθώς σε αυτές οι εκτρεφόμενοι οργανισμοί ταΐζονται αποκλειστικά από εμάς. Από την άλλη, στις οστρακοκαλλιέργειες, οι οργανισμοί βρίσκονται στο φυσικό τους περιβάλλον και τρέφονται με πλαγκτόν που απορροφούν από την υδάτινη στήλη. Στην πρώτη περίπτωση μιλάμε για ένα εντατικό σύστημα εκτροφής, ενώ στη δεύτερη περίπτωση έχουμε ένα εκτατικό σύστημα.
Όσον αφορά τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις, αυτές προέρχονται κυρίως από τα προϊόντα μεταβολισμού των εκτρεφόμενων οργανισμών, δηλαδή τα απεκκρίματά τους, καθώς και από τα υπολείμματα των ιχθυοτροφών που δεν προλαβαίνουν να καταναλώσουν οι οργανισμοί και τα οποία καταλήγουν στο περιβάλλον.
Όλα αυτά τα υλικά, λόγω της βαρύτητας καταλήγουν στον πυθμένα, όπου καταγράφεται και η μεγαλύτερη επίπτωση στο υδάτινο περιβάλλον, όπως μείωση του διαλυμένου οξυγόνου και της βιοποικιλότητας των βενθικών οργανισμών που ζουν και δραστηριοποιούνται στον πυθμένα.
Σύμφωνα με τις περισσότερες επιστημονικές έρευνες, η καταγραφή των περιβαλλοντικών επιπτώσεων στον πυθμένα δεν ξεπερνά τα 50 μέτρα από τα όρια των εγκαταστάσεων μίας ιχθυοκαλλιέργειας.
Άρα, σε καμία περίπτωση δεν ισχύει αυτό που ο περισσότερος κόσμος φαντάζεται, ότι λόγω της εγκατάστασης και της λειτουργίας μίας ιχθυοκαλλιέργειας σε μία περιοχή, ρυπαίνεται ολόκληρη η περιοχή.
Αν ίσχυαν αυτά που λέγονται και γράφονται, τότε οι οργανισμοί που είναι εγκλωβισμένοι μέσα στους ιχθυοκλωβούς σε πολύ μεγάλες ιχθυοπυκνότητες, δεν θα μπορούσαν να επιβιώσουν.
Όσον αφορά τα υπολείμματα των ιχθυοτροφών, οι επιστημονικές έρευνες δείχνουν ότι σχεδόν το 80% αυτών των τροφών, δηλαδή σχεδόν το σύνολο, καταναλώνεται από άγριους πληθυσμούς ψαριών, πριν καταλήξει στον πυθμένα, οπότε το περιβαλλοντικό αποτύπωμα μειώνεται σημαντικά.
Αν έχει επιλεγεί σωστά η θέση εγκατάστασης και λειτουργίας μιας υδατοκαλλιέργειας, και αν η διαχείρισή της γίνεται με τον ορθό τρόπο, τότε δεν υπάρχει κάποιο ιδιαίτερο ζήτημα σε σχέση με το περιβάλλον, ακόμη και με τα απεκκρίματα των εκτρεφόμενων οργανισμών. Επίσης, στην αδειοδοτημένη έκταση που μισθώνουν αυτές οι μονάδες, μπορούν να καλύψουν μέχρι το 50% της έκτασης αυτής.
Σε περίπτωση λοιπόν που εντοπιστεί κάποιο περιβαλλοντικό ζήτημα κατά τη διάρκεια της λειτουργίας τους, π.χ. από υπερβολική συσσώρευση οργανικού υλικού, τότε τους δίνεται η δυνατότητα μετακίνησης των ιχθυοκλωβών εντός της μισθωμένης έκτασης, ώστε να δώσουν τη δυνατότητα στο περιβάλλον να επανέλθει στην πρότερη κατάσταση.
Σε αυτή την περίπτωση, οι επιστημονικές έρευνες δείχνουν ότι σε σύντομο χρονικό διάστημα, μόλις ενός έτους, το οικοσύστημα του πυθμένα επανακάμπτει σε έναν πολύ μεγάλο βαθμό.
– Γιατί λοιπόν υπάρχει όλη αυτή η αντίδραση του κόσμου στις ιχθυοκαλλιέργειες;
– Η αντίδραση που υπάρχει προκύπτει από την ελλιπή ενημέρωση του κόσμου. Θα σας φέρω ένα παράδειγμα. Αν σε μια περιοχή που λειτουργεί μία ιχθυομονάδα γίνουν κάποιες αναλύσεις νερού και βρεθούν μεταξύ άλλων e-coli, προφανώς ο κόσμος θα κατηγορήσει την ιχθυοκαλλιέργεια για αυτό.
Κι όμως, βάσει της βιολογίας, ουδεμία σχέση έχουν αυτοί οι παθογόνοι μικροοργανισμοί με ποικιλόθερμους οργανισμούς όπως είναι τα ψάρια. Αντίθετα, παράγονται στο παχύ έντερο ομοιόθερμων οργανισμών, όπως είναι τα θηλαστικά, τα πτηνά κλπ.
Μήπως, λοιπόν, η παρουσία e-coli οφείλεται σε τουριστικά καταλύματα, αστικά απόβλητα και κτηνοτροφικές μονάδες που μπορεί να υπάρχουν σε αυτή την περιοχή, και τελικά σε οτιδήποτε άλλο εκτός από τις ιχθυοκαλλιέργειες, που όλοι κατηγορούν;
Ίσως, ο κύριος λόγος που δεν είναι επιθυμητές οι ιχθυοκαλλιέργειες σε αρκετές περιοχές, και παρατηρούνται έντονες αντιδράσεις, είναι επειδή ο περισσότερος κόσμος ασχολείται με τον τουρισμό και έχει άμεσες απολαβές αυτόν.
Ας μην ξεχνάμε όμως ότι όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες έχουν επιπτώσεις στο περιβάλλον, όσο «πράσινες» ή «γαλάζιες» κι αν τις ονομάσουμε.
– Η επέκταση των περιοχών ολοκληρωμένης ανάπτυξης υδατοκαλλιέργειας (ΠΟΑΥ) πιστεύετε ότι θα βοηθούσε στον περιορισμό των αντιδράσεων από τοπικές κοινωνίες προς τις μονάδες υδατοκαλλιέργειας, ειδικά σε τουριστικές περιοχές;
– Αυτό είναι ένα μεγάλο αγκάθι για την ελληνική κοινωνία. Αν πάμε σε άλλες μεσογειακές χώρες, που είναι ιδιαίτερα ανεπτυγμένες τόσο στον τομέα της ιχθυοκαλλιέργειας όσο και στον τομέα του τουρισμού, οι δύο αυτές δραστηριότητες συνυπάρχουν χωρίς κάποιο ιδιαίτερο ζήτημα. Δεν παρατηρούνται αυτές οι προστριβές που υπάρχουν στην Ελλάδα.
Προσωπικά, πιστεύω ότι υπάρχει χώρος και για τις δυο ανθρώπινες δραστηριότητες, ειδικά στην Ελλάδα, που έχουμε ένα τόσο εκτεταμένο μήκος ακτών. Φανταστείτε ότι όλη αυτή η θαλάσσια έκταση που μισθώνεται από τις υδατοκαλλιέργειες στην Ελλάδα είναι περίπου 7,8 τετραγωνικά χιλιόμετρα στο σύνολό της, όταν –για παράδειγμα– η έκταση του αεροδρομίου των Αθηνών είναι περίπου 16,5 τετραγωνικά χιλιόμετρα, δηλαδή σχεδόν η διπλάσια.
Προφανώς όλα αυτά είναι θέμα πολιτικής βούλησης για το τι θέλουμε να αναπτύξουμε σε μία περιοχή, καθώς και ορθής ενημέρωσης του κόσμου από επιστημονικούς φορείς και ανθρώπους που γνωρίζουν, και όχι από αυτούς που δημιουργούν απλά εντυπώσεις γιατί έχουν κάποια συμφέροντα.
– Είναι ξεκάθαρο το νομοθετικό πλαίσιο για τα ζητήματα περιβάλλοντος ή επιδέχεται βελτίωση;
– Γενικά στην Ελλάδα υπάρχει νομοθετικό πλαίσιο· το θέμα είναι κατά πόσο εφαρμόζεται. Για παράδειγμα, το νομοθετικό πλαίσιο για τις περιοχές ολοκληρωμένης ανάπτυξης υδατοκαλλιέργειας (ΠΟΑΥ) έχει ψηφιστεί από το 2011 και ακόμη δεν έχει ολοκληρωθεί. Προφανώς και υπάρχουν περιθώρια βελτίωσης στο υπάρχον νομοθετικό πλαίσιο.
Θα σας δώσω ένα παράδειγμα: Για τα λιβάδια Ποσειδωνίας, για τα οποία γίνεται πολλή κουβέντα το τελευταίο διάστημα, γνωρίζουμε επιστημονικά ότι είναι ένα πολύ ευαίσθητο είδος στην οργανική ρύπανση και ένα πολύ σημαντικό ενδημικό είδος της Μεσογείου. Οι επιστημονικές έρευνες δείχνουν ότι οι μονάδες ιχθυοκαλλιέργειας πρέπει να βρίσκονται σε μία απόσταση τουλάχιστον 800 μέτρων από αυτό το είδος, ώστε να μην το επηρεάζουν.
Το νομοθετικό πλαίσιο που υπάρχει, αναφέρει μεν ότι απαγορεύεται η εγκατάσταση και λειτουργία υδατοκαλλιεργητικών μονάδων πάνω από λιβάδια Ποσειδωνίας, πράγμα που δεν υπήρχε στο προηγούμενο νομοθετικό πλαίσιο, αλλά δεν αναφέρει πουθενά την ακριβή απόσταση απαγόρευσης.
Έτσι, όταν συντάσσεται μία περιβαλλοντική μελέτη, σημειώνεται ότι δεν υπάρχει λιβάδι Ποσειδωνίας κάτω από τις εγκαταστάσεις της υδατοκαλλιέργειας, αλλά η ακριβής απόσταση δεν αναφέρεται πουθενά.
Από τα 23 αιτήματα που έχουν κατατεθεί μέχρι σήμερα για περιοχές ολοκληρωμένης ανάπτυξης υδατοκαλλιέργειας (ΠΟΑΥ), μόλις 7 έχουν θεσμοθετηθεί, κι αυτά την τελευταία 5ετία.
Ψηφίζουν δηλαδή ένα νέο νόμο οι κυβερνώντες, και οι υπηρεσίες κωλυσιεργούν στην εφαρμογή του, ενώ ο κλάδος της υδατοκαλλιέργειας, οι επιχειρηματίες που επενδύουν τα χρήματά τους, είναι μετέωροι· από την άλλη έχουν και τον κόσμο να τους λιθοβολεί.
– Μπορούν οι νέες τεχνολογίες να βοηθήσουν στην ισορροπία μεταξύ περιβάλλοντος και υδατοκαλλιεργειών; Αξιοποιούνται από τις ελληνικές μονάδες;
– Τα συστήματα υδατοκαλλιεργειών που έχουμε μέχρι και σήμερα είναι στην πλειονότητά τους τοποθετημένα και λειτουργούν σε παράκτιες περιοχές, άρα σε μικρά βάθη με μικρή ρευμάτωση. Το περιβαλλοντικό αποτύπωμα σε αυτές τις συνθήκες είναι πολύ μεγαλύτερο σε σχέση με αυτό που θα είχαμε αν μεταφέρονταν όλες αυτές οι κατασκευές και η δραστηριότητα στην ανοιχτή θάλασσα, στο πέλαγος, στους ωκεανούς κλπ. Εκεί οι συνθήκες εκτροφής θα είναι πολύ καλύτερες, με μεγαλύτερη παραγωγή στον ίδιο χώρο, και με πολύ μικρότερο περιβαλλοντικό αποτύπωμα.
Για να πραγματοποιηθεί αυτό, χρειάζονται χρήματα, τεχνογνωσία και συστήματα που να λειτουργούν υπό δυσμενείς καιρικές συνθήκες, με το να βυθίζονται αυτόματα κάποια μέτρα κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, ώστε να προστατεύονται από τα κύματα και τον αέρα.
Τα συστήματα αυτά βέβαια είναι ακόμη αρκετά κοστοβόρα, σε σχέση με τα συμβατικά. Στο μέλλον όμως θα παίξουν καθοριστικό ρόλο, και σίγουρα θα περιορίσουν τόσο τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις, όσο και τις προστριβές που υπάρχουν σήμερα με άλλες ανθρώπινες δραστηριότητες, όπως είναι ο τουρισμός.
Μία άλλη μορφή που θα μας απασχολήσει στο μέλλον είναι τα «ολοκληρωμένα πολυδιατροφικά συστήματα υδατοκαλλιέργειών», αγγλιστί Integrated Multitrophic Aquaculture Systems, όπου συγχρόνως με την εκτροφή ιχθύων, έχουμε εκτροφή οστράκων και καλλιέργεια φυκών.
Με αυτό τον τρόπο μειώνεται σημαντικά ο ευτροφισμός που προκαλείται από τις ιχθυοτροφές, καθώς τα όστρακα καταναλώνουν πλαγκτονικούς οργανισμούς που αναπτύσσονται λόγω της αύξησης των θρεπτικών συστατικών. Επίσης, τα φύκη μπορούν να καταναλώνουν άμεσα τα θρεπτικά που υπάρχουν στο υδάτινο περιβάλλον, μειώνοντας τη συσσώρευσή τους σε αυτό.
Ταυτόχρονα, σε αυτά τα σύγχρονα συστήματα μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε βενθικούς οργανισμούς όπως είναι τα ολοθούρια, ώστε να μειώσουμε το οργανικό φορτίο που καταλήγει στον πυθμένα από την εκτροφή των ζωικών οργανισμών ή την καλλιέργεια των φυτικών οργανισμών, μειώνοντας έτσι σημαντικά το περιβαλλοντικό αποτύπωμα.
Και συγχρόνως, αντί να παράγουμε μόνο έναν οργανισμό, π.χ. τσιπούρα ή λαβράκι, παράγουμε κι άλλους οργανισμούς που μπορούμε να τους χρησιμοποιήσουμε εκτός από τρόφιμο στην παραγωγή φαρμάκων, καλλυντικών, βιοκαυσίμων κ.ά.
–Πώς επηρεάζει η κλιματική αλλαγή το περιβάλλον όπου αναπτύσσονται οι υδατοκαλλιέργειες και τι θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τους οι επιχειρήσεις που ασχολούνται με τις υδατοκαλλιέργειες;
– Θα μου επιτρέψετε, αντί για τον όρο «κλιματική αλλαγή», να χρησιμοποιήσω έναν διαφορετικό: «Τα αποτελέσματα της ανθρώπινης παρέμβασης και παρεμβολής στο φυσικό περιβάλλον». Τα αποτελέσματα αυτά είναι εμφανή εδώ και πολλά χρόνια στη ζωή μας, και οι υδατοκαλλιέργειες δεν μπορούν να μείνουν έξω από αυτό.
Μέχρι στιγμής, έχει πληγεί κυρίως ο κλάδος της οστρακοκαλλιέργειας, καθώς με την αύξηση της θερμοκρασίας του νερού θανατώνονται μαζικά τα μύδια. Όσον αφορά τις ιχθυοκαλλιέργειες, μέχρι στιγμής είναι σε καλύτερη μοίρα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν θα αντιμετωπίσουν κι αυτές ανάλογες δυσκολίες στο μέλλον. Αυτό έχει να κάνει καθαρά με τη βιολογία των μυδιών σε σχέση με τα ψάρια.
Σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να είμαστε πάντα ένα βήμα μπροστά από τις εξελίξεις κι όχι ένα βήμα πίσω, ώστε να είμαστε σε θέση να αντιμετωπίσουμε τις όποιες προκλήσεις προκύψουν στο μέλλον.
